OSMANLI HALILARI TARİHİ

OSMANLI HALILARI TARİHİ
II. Tip Holbein veya Lotto Halıları
İlk bakışta çok farklı görülmekle beraber, aynı şemayı muhafaza eden bu halılarda bitki motifleri hâkimdir. Konturları tamamen kaybolmuş sekizgenler ve dört kollu baklavalar ilk Holbein' lerdeki geometrik karakterlerini kaybederek belirsiz konturlu motifler Rûmilerle palmetlerin ince saplarla gevşek olarak ve simetrik şekilde birbirine bağlanmasından doğmuştur. Altta ve üstteki dişli üçgen yapraklar da yeni ortaya çıkan motiflerdir. Çoğu kırmızı zemin üzerine sarı, bazen koyu mavi üzerine sarı Rumi palmet kompozisyonudur. Holbein'in hiçbir zaman tablolarında resmetmediği bu halılar, Venedikli ressam Lorenzo Lotto' nun resimlerinde birkaç defa görüldüğü için, son yıllarda Lotto halıları olarak tanınmaya başlamıştır. Aslında, Lotto' dan önce 1516' dan başlayarak birçok İtalyan resminde, 1520'den sonra Portekiz resminde, yüzyılın ikinci yarısında Kuzey Avrupa ve İngiliz resminde bu tip halı tasvirleri görülür. Hollanda''da masa örtüsü olarak çok kullanılan bu halıların tasvirleri, Avrupa resminde 1660'a kadar devam etmiş ve daha sonraki yıllarda da tek tük görülmüştür. 16. yüzyıl sonunda birdenbire ilk örnekleri görülen Lotto halıları, 17. yüzyıl sonlarında bir anda ortadan kaybolmuştur. Çeşitli müze ve koleksiyonlarda kalan yüzlerce Lotto halısı arasında 6 metre uzunlukta ve armalı olanlar vardır. Değişik boylarda yapılan bu halılarda motifler de sık ve seyrek olabilir. Kufiden gelişen bordürler yanında klasik Uşak halılarını hatırlatan bulut motifi bordürler ayrıca kartuşlu ve kıvrık dallı olarak çok zengin ve değişik bordürler görülür.

Lorenzo Lotto, Venedik'te S.Giovanni Paolo kilisesinde altar resminde ve Londra National Gallery'de aile grubu tablosunda bu halı'ları bütün detayları ile resmetmiştir. İtalyan resminde ayrıca Sebastiano del Piombo evvelce Harewood koleksiyonunda bulunan 1516 tarihli grup portresinde ve L. Longhi' nin Berlin Gemâlde Galerie'de bulunan tablosunda bu halılar başarıyla resmedilmiştir.

İtalya'da çok sevilen ve tanınan bu tip halı'ların sipariş üzerine yaptırıldığını gösteren iki örnek, Centurione ve Doria ailesinin armalarını taşımakta olup, New York Metropolitan ve Hamburg Kunst und Gewerbe Müzelerinde bulunmaktadır. Böyle armalı halılar, sipariş üzerine Türkiye'de yapılıyordu. Bu bilgilere göre Polonya'da Türk kumaşları çok rağbette olup, ortaçağdan beri ithal ediliyordu. Bu ticaret 1439'da ilk anlaşma imzalanarak gelişti. Kral Sigismund Auguste ve Stefan Batory Türk kumaş ve halıları sipariş ettiler. Memleket ileri gelenleri, asiller (Les magnats) kendi armaları ile işlenmiş halılar sipariş ediyorlardı. Türk dokumalarının Polonya'daki şöhreti envanter kayıtları, vergi defterleri ve kanun'larla belgelenmiştir. Doğudan en büyük sanat ithali Kral Jean III zamanındadır.

XVI. yüzyıl sonundan kufiden gelişen bordur ile çok iyi korunmuş bir Lotto halısı da Londra Victoria and Albert müzesinde bulunmaktadır.

T.İ.E.M.' de bulunan 17. yüzyıl kırmızı zemin üzerine sarı örnekli Lotto halısında klasik Uşak bordürü bulut motifleri arasındaki rozet çiçekleri ortasına birer gamalı haç dolgu yerleştirilmiştir. 5.18 x 2.75 m. boyundaki bu halı, 10 Mayıs 1930'da Antalya Murat Paşa Camii' inden getirilmiştir. Zemini koyu mavi olan örnekleri de vardır. Vakıflar Halı Müzesi'nde kahverengi zemin üzerine mavi örneklerle değişik bir örnekte palmetler arasında kırmızı dolgular vardır. Belirsiz kompozisyonu ile bu halı, geç bir devre, 17. yüzyıl sonuna girebilir.

16. yüzyıldan klasik Uşak bordürü ile çok iyi durumda diğer bir Lotto halısı da Philadelphia Müzesi koleksiyonları arasındadır.

Birinci tip veya küçük örnekli Holbein halıları ile, ikinci tip Holbein veya Lotto halıları Uşak halıları grubuna geçişi hazırlamıştır. Özellikle Lotto adına bağlanan halıların palmet ve Rûmi motifleri madalyonlu, Uşak halı'larında çeşitli şekillerde devam edip değerlendirilmiştir.


Venedik San Giovanni Paolo kilisesinde Lorenzo Lotto' nun bir altar resminde böyle bir halı bütün detaylarıyla aslına uygun olarak resmedilmiştir. New York Metropolitan Müzesinde karakteristik kufi bordürlü küçük parça 16. yüzyıldan kalmadır. Yine aynı müze'de Mc Mullan koleksiyonundan gelen tanınmış halı ise çiçek bordürlü olup sol üst köşe'de Genova' lı aile Genturione ve Dorialar' ın armasını taşımaktadır. Aynı ailenin armasıyla diğer bir Lotto halısı Hamburg Kunst Und Gewerbe Müzesi'nde bulun makta olup 1600 yıllarına tarihlenmektedir.

Türk ve İslam Eserleri Müzesi'ndeki karakteristik örnekler arasında zemini mavi renkli olan halıda kırmızı renkte sekizgenler basıklaşmış, kırmızı zeminli baklavalar, içleri mavi palmet dolgulu sarı renkte çifte palmetlerle değişik bir kompozisyondadır ve 17. yüzyıl sonuna girer. Mavi zeminli diğer Lotto halılarına New York Mc Mullan koleksiyonu ile Hollanda da özel bir koleksiyonda rastlanmıştır. Sultanahmet Vakıflar Müzesi'nde kahverengi zemin üzerine mavi ve yeşil örneklerle diğer bir halı Lottoların son örneğidir denebilir. Bu halının örneklerini meydana getiren Rûmi ve palmet motifleri madalyonlu Uşak halılarında biraz daha değişikliğe uğrayarak devam ettirilmiştir.





I I I. Tip veya Büyük Örnekli Holbein Halıları
Zeminin bütün genişliğine yerleştirilen içi sekizgenle doldurulmuş büyük karelerin üst üste sıralandığı sade bir örnek gösterir. Bunlarda uzunlama iki veya dört büyük kare olabilir. 15. yüzyıl boyunca gelişen bu tip halıların kökleri, Anadolu hayvan halıları ile, 14. yüzyılın tablolardan tanıdığımız geometrik motifli halılarına dayanmaktadır. Büyük kareler eşit olup, geometrik veya bitki motiflerinden bir çerçeve ile kavranmıştır. İlk örneklerde görülen örgülü kufi bordur karakteristiktir. Esas motifleri oluşturan büyük sekizgenler yıldızlar ve geometrik bitki motifleriyle dolgulanmış büyük karelerin köşeleri de kancalı üçgen dolgularla süslenmiştir.

Bu tip halılar, daha Holbein' den önce Avrupa'da çok tanınıyordu. 1460'tan 1550'ye kadar İtalya, ispanya, Fransa'da ve İngiliz resminde görülen bu çeşit halılar, küçük örnekli diğer iki tip halılara nispetle desenler ve detaylarda çeşitli zengin değişiklikler göstermektedir.

Bu büyük örnekli III. tip Holbein halılarının tasvirleri ilk olarak 1468'de Marco Constanzo' nun Syraküza katedralinde St. Gerolamo tablosunda, 1476'da Antonello da Massina'nin Dresden galerisinde St. Sebastian resminde görülür.



Daha önce 1526'da Dresden'de bulunan Meryem ve Basel Belediye Reisi Meyer ve ailesi tablosunda resmettiği dört büyük kareli bu tip bir halı tasviri ile bunlara adını vermiştir, ispanya'da çok tanınan bu çeşit halıların 15. yüzyıl sonunda Güney ispanya halı merkezlerinde yapılmış taklitleri vardır.

Vakıflar Halı Müzesi'nde bulunan nadir örnekler arasında ortasında kancalı sekizgeniyle tek bir büyük kareden ibaret halı, stilize palın et ve bitki dolgularıyla süslemelidir. Bordur kartuş desenlidir. Bu halı 16. yüzyıl sonuna girebilir. Aynı müzede bulunan diğer halıda çerçevesiz olarak kollara bölünmüş iki sekizgen ile bordürde kufiden bozma motifler sıralanmıştır. 17. yüzyıl başına girer. Büyük kareler içine alınmış sekiz kollu motifler ve Çin bulutlu bordürleriyle aynı müzede bulunan diğer halı 17. yüzyıl sonuna tarihlenir.

Yine bu müzede parlak canlı renklerle klasik şemanın bozulmuş ve geç bir devamını gösteren halı ise 18. yüzyıl ortalarına tarihlenebilir.

Berlin Müzesinde üç ve dört karenin üst üste sıralandığı iki şahane, biri 16. yüzyıl başından diğeri ortasından kalan nadir örneklerdir. Bunlardan birincisi 16. yüzyıl başından kufi bordürlü ve kırmızı zemin üzerine dikine sıralanmış dört büyük kareli, 4.30 x 2.00 m büyüklükteki halı bütün özellikleriyle klasik bir örneği göstermektedir. Holbein'den önce bu tip halıları resmeden İtalyan ressamlarından Carlo Crivelli'nin Londra National Gallery' de bulunan tepşir resminde tavus kuşunun solunda balkondan gösterişli bir şekil'de sarkan halı ile bunun öncüsü olmuştur. Bu tip halıların kufi bordürlü ve yıldız biçimini al'mış sekizgenlerle değişik bir örneğini Ghirlandojo' nun Floransa Uffizi' deki Meryem'in tahtı altına serilmiş olarak görmekteyiz.

Andrea Solario' nun Milano Brera'da bulu'nan Domenico Morone resminde de böyle bir halı masa örtüsü olarak kullanılmıştır. Carpaccio 'nun yüzyılın sonuna doğru Venedik' teki 1495 tarihli meşhur Ursula efsane'si serisinde gondoldan sarkan halılardan ikisi bu tipe girer. Venedik'te Accademia' da bulunan bu resim yanında aynı yerdeki Mansuetti' nin bir resminde pencere ve balkondan Venedik adetine göre bu tipten halıların sarkıtıldığı görülür.

Genç Hans Holbein'in Londra National Gallery' de bulunan 1533 tarihli "Elçiler" tablo'sunda onun adını alan bu halıların karakteristik bir örneği masa üzerine serilmiş olarak resmedilmiştir.

15. yüzyıl sonundan diğer halı V. Foppa'nın 1485 tarihli freskinde görülür. Milano, Galleria Brerada bulunan bu freskte kucağında Çocuk isa ile Meryem'in önünde korkuluktan aşağı sarkan Holbein III. Tipi halı örgülü ve kûfili bir bordürle erken devri işaret ediyor. 1460 tarihli bir Fransız minyatüründe kufi bordürlü diğer bir Holbein III. tipi halı resmedilmiştir. Viyana Milli Kütüphanede bulunan Dük Rene d'Anjou' ya ait "Livre du cuer d'amour espris" minyatüründe yatağın önüne serili halı erken devir Holbein halısı tasviri karakteristik şekilde verilmiştir. Sağda divanın önünde ise kademeli kancalı sekizgenlerle Memling veya Türkmen gülü motifli diğer bir 15. yüzyıl halısı serilidir.

Adı bilinmeyen bir ressamın St. Giles'in ayini tablosunda (1500 tarihli) geniş örnekli Holbein halısı yere serili olarak tasvir edilmiştir. Burada büyük kareler içerisinde sekizgen dolgu örneği iki defa tekrarlanmıştır.

Batı resminde olduğu gibi minyatürlerde de bu tip halılar tasvir edilmiştir. Kahire Millet Kütüphanesi'nde bulunan bir Kelile Dimne yazmasında tahtın altına serili halı üç büyük sekizgenin üst üste sıralandığı böyle bir halı tipini tasvir ettiği gibi kufi bordürü ile de 15. yüzyıl son yarısına işaret etmektedir.

Kahire, Mısır Milli Kütüphanesi'nde bulunan Kelile Dimne yazmasının 743 (1343-44) 14. yüzyılın ikinci yarısında yapılan bir minyatüründe III. tip geniş örnekli Holbein halısı tasviri görülmektedir. Kufi bordürlü halıda beyaz geometrik dolgulu sekizgen örnek açıkça belirtilmiştir.

Kral Rene d'Anjou için yapılan 1460 tarihli Fransız minyatüründe (Viyana National Bib.) ayakta duran erkeğin bastığı halı da bu örneği gösterir. Yatağın altına serili halı ise, III. tip Büyük örnekli Holbein grubuna girer. Bundan sonra Memling'in diğer birçok tablolarında resmedilmiştir.


Böyle bir halının orijinali Budapeşte Museum of Applied Arts'da 2 parça halinde (62 x 93 cm. ve 107 x 93 cm.) bulunmuştur. Küçük örnekli karelere bölünmüş birinci tip Holbein halıları kompozisyonunun değişik bir tertibini gösteren bu halıda sarı zemin üzerine kırmızı olarak basamaklı ve kancalı konturlu, ortada yıldız dolguları olan baklavaların kare bölümleri içinde sıralandığı zeminle daha sonraki Bergama halılarında görülen bir bordur örneği vardır. 15. yüzyıl sonuna tarihlendirilen bu halının, Konya Mevlana Müzesi'nde bulunan aynı kompozisyonda ve kufiden bozma bordürle küçük bir parça halinde bir benzeri de buna yakın tarihten kalmış olmalıdır. Bu motif daha sonraki Bergama ve Kafkas halılarında tekrar edilmiş olup, İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde (İbrahim Paşa Sarayı) bulunan bir halı, bunun çok geç bir devamını gösterir.

Kancalarla süslü basamaklı sekizgenler şeklinde ortaya çıkan Memling gülü motifi Kazak halılarında 19. yüzyıl boyunca devam ettirilmiştir, bunlar arasında seccadeler de vardır. Türkmen gülü de denen bu motifle yapılmış halılar bugün bile Yörükler tarafından dokunarak bütün Anadolu'ya yayılmıştır.



Halılarımızı görmek için tıklayınız...